PAMUKTAN İPLİK ÜRETİM AŞAMALARI

PAMUK TARIMI

KÜTLÜ PAMUK

ÇIRÇIRLAMA

HARMAN - HALLAÇ

TARAMA

CER

FİTİL

RİNG İPLİK

&

OPEN-END İPLİK

PAMUK TARIMI AŞAMALARI

TARLADAN KUMAŞA PAMUĞUN YOLCULUĞU

HASAT VE ÇIRÇIRLAMA

• Hasat zamanı, pamuğun çeşidi, iklim şartları, tarım sulu ve kuru olmasına bağlıdır. Hasat zamanından önce yapılırsa, lifler tam olgunlaşmazlar. Hasat zamanı geciktiğinde; güneş, yağmur, rüzgar vb. gibi doğa şartları lifin kalitesini bozarlar.
• Hasat, pamuk lifinin kendine özgü karakteristik özellikleri taşımak şartıyla lifin temiz olması, çırçırlama, iplik yapımında, dokumada ve boyamada işletme hatalarına meydan vermeyecek şekilde toplanmalı ve bu kütlü pamuktaki lif rutubeti %10 veya daha az olmalıdır.
• Hasat, pamuk bitkisinin sıcaklık isteğiyle yakından ilgilidir. Sıcaklık isteği az olan çeşitler erken hasat edilir. Gelişme dönemlerinin uzunlukları iklimle, özellikle sıcaklıkla yakından ilişkilidir Hasat el ile ya da makine ile yapılmaktadır.

El İle Yapılan Hasat

• Birinci toplama zamanında, bitki vegatatif gelişmesi devam eder. Yapraklar henüz yeşil olduğundan  pamuk daha temiz toplanır.
• İkinci toplama zamanında yağmur, çiğ, kıra vb. yağar. Bunlar lifin kalitesini bozar. Yaprakların kurumasıyla vegatatif gelişme durur ve lif çeperlerinde selilöz birikimi olmaz. Bu da lif kalitesini olumsuz etkiler.  Yaprağın kuru olması nedeniyle toplama esnasında yaprak, koza, dal parçacıkları pamuklara karışır ve çepel miktarını arttırır.
• Toplamada kullanılan malzemeler önemlidir. Kanaviçe, naylon, polipropilen gibi pamuğun kendine ait olmayan yapancı maddeler pamuk lifinin içine karışmaktadır. Bunların bazıları temizlenebilmekte ve bazıları ise temizlenememektedir. Bütün temizleme yöntemlerinde zayiat olmakla birlikte, iplik yapımında ve temizlenmesinde iplik kalitesini olumsuz etkilemektedir. Naylon ve polipropilen ise temizlenememektedir.

MAKİNE İLE HASAT

• Pamuk toplama makinesinin iki tipi vardır. El ile toplama esasına dayanan toplayıcı (Picker) ve kozayı kopararak toplayan sıyırıcı (Stripper) tiptir.
• Sıyrıcı tip pamuk toplama makineleri, kozayı kopararak hasat işlemini gerçekleştirir. Yeşil elma ve yaprakları da alır. Toplanan pamuğun çepel oranı yüksektir.
• Toplayıcı tip makineler elle toplamada olduğu gibi, bir takım parmak veya iğler yardımı ile yaparlar. Tamburlu ve zincirli olmak üzere iki tipi mevcuttur. Bu makinelerde hasat iki defada toplanabilir.
• Makine ile hasatta elle toplama sırasında kullanılan toplama malzemesinin oluşan yabancı madde karışma durumu olmaz. Fakat pamukları çok çepelli, taş ve topraklı topladığından kaliteli lif oluşumunu engeller.

KALİTELİ LİF ÜRETİMİ İÇİN HASAT

Lifin kalitesini olumsuz etki etmemesi için hasattın:

• Zamanında toplanması gerekir. Erken toplama lifin olgunlaşmadan toplanması demektir. Bu ileride özellikle çırçırlama ve tekstil yapımında hatalara sebebiyet verir (nep gibi). Bunun yanında Geç toplamada ise özellikle güneşin lifin kalitesini olumsuz etkiler (mukavemet gücünü zayıflatır).
• Yağmur, ciğ, kırağı ve kar yağmadan toplanmalıdır. Sulu cisimler lifin lümen denilen kanalına girerler. Bunun çıkması çok zordur. Bu lifin rengini matlaştırır, mukavemetini azaltır. İleride boya almasını zorlaştırır ve mat olur.
• Rüzgarlı yerlerde özellikle rüzgardan lüleleri düşen pamuk çeşitleri ekilmişse, hemen toplanmalıdır. Bunların yere düşmesi zayiata sebebiyet verir. Denizden gelen rüzgarlar belirli bir yere kadar pamuk lifi için uygundur.
• Pamuk toplanırken rutubetli olmamalıdır. Pamuk özellikle bitkisi üzerinde kurumalıdır. Toplandıktan sonra kurumanın pamuk lifi üzerinde etkisi fazla değildir. Toplanacağı zaman pamuk sulanmamalıdır.
• Toplama esnasında kullanılan malzemeler, pamuktan yapılan malzemeler olmalıdır. Diğer doğal veya kimyasal liflerden yapılan malzeme parçacıkları pamuklara karışmakta; bu durum ileride büyük zararlar vermektedir (Özellikler boyamada).
• Pamuklar temiz toplanmalıdır. Pamuğun kendi parçacıkları da olsa pamuk liflerinin içine karıştırılmamasına özen gösterilmelidir. Çepel pamuklar temizlenmesi için çırçır fabrikalarında temizlenme makinelerinden geçirilmektedir. Her makine lifin kalitesini olumsuz yönde etkilerken; pamuk lifleri üzerinde küçük kum çepeller oluşmaktadır.

ÇIRÇIRLAMA

• Çiğitli (kütlü) pamuğun elyafının çekirdeğinden (çiğidinden) ayrılması ya da linter pamuğunun çekirdek üzerinden sıyrılma işlemine çırçırlama; bu işi yapan makineye çırçır makinesi denir. Çırçır makinelerin toplu, testereli ve kancalı olarak üç tipi bulunur. Ülkemizde toplu ve testereli olan çırçır makineleri bulunmaktadır. Bunun yanında linter için linter çırçır makineleri bulunur.
• Çiğitli pamuğun çırçırlandığı yerlerde çırçır ve prese makinalarının birlikte bulundurulması zorunludur. Bu yerlerde çırçır-prese fabrikaları denir. Ancak, 3 ten az tek toplu rollergin çırçır makinası bulunan yerler çırçır-prese fabrikası sayılmaz ve bu gibi yerlerde prese makinası bulundurmak zorunluluğu yoktur.
• Linter pamuğunun çırçırlanması için kurulan fabrakalara linter fabrikası denir. Linter fabrikalarında en az bir adet testereli linter (lintergin) makinası ile en az bir adet prese makinası bulunur.
• İplik yapımı veya çırçırlama sırasında meydana gelen pamuk lifi döküntülerini, tip dışı pamuklardan avaryalı, kuşbaşı pamuklarla benzeri pamukları preslemek üzere, yalnız perese makinalarından meydana gelen prese fabrikaları kurulabilir. Prese fabrikalarında lif (Mahlıç) pamuklar preselenemez.
• Çırçırlama yerlerinde, tabanların, pamuklara yabancı madde karışmasını ve kirlenmeyi önleyecek nitelikte tahta, beton veya benzeri maddeden yapılması zorunludur.
• Çekirdek kıran veya kaçıran, elyaf kesen, ondüle, neps veya sicim yapan çırçır makinalarının çalıştırılması yasaktır.

• Çırçırlama, lifi çiğitten ayırma işleminin yanında yabancı maddesini azaltmalı, fazla rutubeti almalı ve ileri safhalarda iplik kalitesine düşürmeyecek şekilde olmalıdır.
• Çırçırlanan pamuk kuru ise derece artışı olur. Rutubet miktarı %8 den %7’ye düştüğünde elyaf düzgünleşir ve parlaklık artar. %7 veya daha aşağı düştüğünde yabancı maddeler kütlü pamuk ve elyaf temizleyicileri tarafından tutuldukça derece yükselir.  Daha fazla kurutma suretiyle %5 veya biraz daha az rutubet pamukta küçük derece artışı sağlar. Rutubet azaldıkça kırılma olduğundan kısa lifler artar. İplik mukavemeti devamlı olarak azalır. %5 rutubetin altında kopan lif oranı birden bire artar. Bunun yanında çekirdek kırığı oluşmaya başlar.
• Çırçırlanan pamuk rutubetli ise renk matlaşır derece düşüşü olur. Yabancı maddeler temizlenmez ve çırçırlama sırasında sicimlime olur. Rutubet çekirdeği de etkilediği zaman, çekirdek ezmeleri oluşacağından ondüle, nap , mot oluşturur. Bu durumda iplik kalitesini etkilediği gibi, ileride boyamada boya alma işlemini de etkiler. Bunun yanında kütlü pamuğun rutubeti %14 veya daha fazla  ise hemen çırçırlanmalıdır.
• Pamuk higroskopiktir (havadan nem çekme özelliği). Havanın nispi nemi yüksek olduğu yerlerdeki kuru pamuk rutubet alır; nispi nemi düşük yerlerde kurur. Lif ve çiğitler higroskopiktir. Bunların higroskopik durumları farklıdır. %50 nispi nemin olduğu yerde kütlü rutubeti %8, lif rutubeti %6, çiğit rutubeti %9 civarındadır.
• Lif, çiğit ve kütlü pamuk rutubeti arasında havanın etkisi, hasat metodu ve hasat ile çırçırlama arasında depolamaya bağlı olarak sabit bir oran yoktur. Kütlü pamuğun rutubetini %10 olacak şekilde kurutmak için havanın nispi neminin %65 ya da daha az olmalıdır.

Kaliteli Lif Üretimi İçin Çırçırlama

• Kaliteli lif için çırçırlamada ilk önce depolama gelmelidir. Tipi, bölgesi, micronaeri, elyaf uzunluğuna ve rutubetine göre depolama yapılmalıdır.
• Yüksek rutubetli pamuklar alınmamalıdır. Bunlar hem işletmede hatalarına neden olur, hem pamuğun kurumasıyla ağırlık azalmaları olmaktadır.
• Çırçırlanacak pamuklar üniform olacak şekilde işlenmelidir.
• Nep, nap, mot gibi düğümcükler, ondülasyon ve sicimlime olmamalıdır.
• Çekirdek kırığı ve çekirdek ezmesi yapmamalıdır.
• Pamuk liflerinin yağlanmaması, ezilmemesi, zedelenmemesi için gerekli önlemler alınmalıdır

ÇIRÇIR MAKİNESİ

HARMAN-HALLAÇ

Üretilmesi planlanan üründe ulaşılmak istenen iplik özelliklerine göre seçilmiş olan hammadde gruplarının düzgün bir şekilde verilen harman reçetesine uygun olarak karıştırıldığı yer harman-hallaç dairesidir.

İplik fabrikasına gelen pamuk balyaları, çemberleri açılarak ortam rutubetine alıştırmak için 24 saat bekletilir.

Görevleri:

- Çeşitli cins ve kalitedeki pamukları karıştırmak,

- Malzemeyi ince tutumlar halinde açmak,

- Malzeme içerisindeki yabancı maddeyi (özellikle tozları) temizlemek.

- Dikkat edilmesi gereken hususlar:

- İplik numarasına göre pamuklar harmanlanmalıdır (karıştırılmalıdır)

- Pamukların kirliliği dikkate alınmalıdır.

TARAK

Liflerin tek tek açılarak büyük  yabancı maddelerden temizlenmesi işidir. Görevleri:

- Tozların uzaklaştırılması.

- Motların açılması ve uzaklaştırılması.

- Kısa liflerin ayrılması  (iplik imalatında etkisi olmayan lifler-Kısa lif İndeksi).

- Lif harmanlanır.

- Lif paralelliği sağlanır.

- Şerit (band) formu verilir.

-Materyali bir bant haline getirerek düzgün bir şekilde kovaya yerleştirmek.

ÇEKİM ( CER )

Tarak makinesinden çıkan şeritleri düzgünlüğünü arttırma işlemidir.

1-Katlama aracılığı ile bantları çapraz olarak birleştirerek homojen bir bant elde etmek

2-Tarak bantlarını farklı hızlarda dönen silindir çiftleri vasıtasıyla çekip inceltmek veya yoğunlaştırmak

3-Lifin uçlarındaki çengelli yapıyı düzelterek parelelleştirmek

4-İstenilen numarada cer bantları elde etmek

5-Elde edilen bandı koyler tertibatı ile kovalara helezonik şekilde istiflemek.

FİTİL ( FLYER )

Bir sonraki makinede serbestçe çalışabilmesi için şeridi istenen incelikte çekmektir.

Fitil işlemi cer işleminden sonra eğirmeye hazırlık amacıyla yarı mamulün inceltilerek çok az bir bükümle yeterli mukavemetin sağlandığı ön eğirme işlemi olarak tanımlanabilir.

FİTİL MAKİNESİ ŞEMASI

FİTİL MAKİNESİ

RİNG İPLİK ÜRETİMİ

Ring iplik pamuğun uzun elyaflarından üretilmektedir. Ring iplik karde ve penye olarak ikiye ayrılmaktadır. İki iplik arasındaki fark ise penyeleme işleminden kaynaklanmaktadır. Penyeleme işlemi, makinayı besleyen hammaddenin (pamuk) makinada bulunan taraklar yardımıyla yoğun bir tarama işlemine tabi tutulması ve bu şekilde pamuğun kısa olan elyaflarının ayrılmasıdır. Kullanılan pamuğa ve makine ayarlarına bağlı olarak %5-%25 oranında elyaf, hammadde içerisinden çıkartılarak farklı şekilde değerlendirilebilmektedir.

Penye ipliğin karde iplikten farkı ise, penyeleme işlemi sonrasında elde edilen daha uzun elyaflar kullanılarak üretilmesidir. Bu şekilde çok daha ince numaralarda iplik üretilebilmektedir. Yüksek kalitede üretilen, son derece düz bir yapıya sahip, daha yumuşak ve emiciliği yüksek olan bu iplik; gömlek, iç çamaşırı, bayan kıyafetleri, yüksek kaliteli nevresim üretiminde kullanılmaktadır.

Son yıllarda yaşam standartlarının yükselmesi ile birlikte ev tekstili sektöründe de kullanılmaya başlanan karde ve ring iplikler sayesinde yumuşaklık ve doğallıkla birlikte uyku kalitesi de artırılmıştır. Ayrıca endüstriyel kullanımlarda (Hotel, Restaurant ve Hastane tekstili) kaliteyi artırmakla beraber kullanım ömrünü uzatmış ve son kullanıma kadar ilk günkü düz görüntüsünü koruyarak işletmeler adına avantajlar sağlamıştır.

RİNG İPLİK MAKİNESİ ŞEMASI

RİNG İPLİK MAKİNESİ KESİTİ

OPEN-END İPLİK ÜRETİMİ

Open-End (açık uç) iplik eğirme sistemi ring ipliğe göre tamamen farklı bir üretim tekniğidir. Ring ipliğin aksine pamuğun kısa olan elyaflarından üretilmektedir. Kısa elyaflar kullanılarak hazırlanan pamuk fitili ile çok yüksek devirde dönen bir rotor beslenir. Merkezkaç kuvveti sayesinde fitil, rotor yüzeyine yayılarak yapışır. Rotor içerisine uzatılan bir iplik sürekli olarak çekilerek open-end iplik üretilmektedir. Pamuğun en kısa elyaflarının dahi değerlendirilerek üretimi yapılan bu iplik oldukça ekonomiktir. Bütünlüğü sağlayabilmek için büküm sayısı ring sistemine göre daha yüksek olmak zorundadır. Bu da daha sert bir yapıya sahip olmasına sebebiyet vermektedir.

OPEN-END İPLİĞİ İLE RİNG İPLİĞİ ARASINDAKİ FARKLAR

1-Open-End iplik eğirmede üretim hızı Ring eğirme sistemlerine nazaran daha yüksektir. Bu da üretimi artırırken maliyetin düşmesini sağlayan bir etkendir.

2-Open-End iplik eğirmede işlem aşamaları Ring eğirmeye göre daha kısadır. Bu da maliyeti düşürücü faktörlerdendir.

3-Open-End sisteminde üretilen iplik Ring ipliğinden daha hacimli, daha elastik, daha emicidir ve tüylülük azdır. Çok yüksek büküm verilmemişse tutumu da iyidir. Emicilik özelliğinin iyi olması haşıl alma yüzdesinin yüksek olmasını ve daha parlak tonların elde edilmesini sağlar.

4-Open-End sisteminde üretilen ipliğin bütününde özellikler Ring ipliğe nazaran daha az değişkendir. İncelik, düzgünsüzlük, dayanıklılık v.s. iplik boyunca daha az değişir.

5-İşlem gereği Open-End ipliklerinin kesitinde ortalama 70-100 lif olmak zorundadır. Bu yüzdendir ki Open-End iplikleri Ring iplikleri (kesitte ortalama 50-70 lif gerektirir) kadar ince numaralarda üretilemezler.

6-Open-End iplik eğirme işleminin bir teknolojik dezavantajı iplik yüzeyinde oluşan sarmal liflerdir. Eğrilmiş iplik, rotor oyuğu içerisine beslendiğinde liflerin bir kısmı ipliğin yüzeyine büküm yönünde sarılır. Bu özelliği Open-End iplikleri Ring ipliklerinden ayırmada kullanabiliriz. İpliği büküm yönünün tersi yönünde iki baş parmağımız ile açmaya çalıştığımızda Ring ipliklerin bükümünün açıldığını ve liflerin ortaya çıktığını farkedebiliriz, ancak Open-End ipliklerin yüzeyinde, yukarıda bahsedilen sarmal lifler ipliğin bükümünün açılmasına müsaade etmezler ve ipliğin kıvrılıp kaldığını görürüz

7-Open-End ipliklerin mukavemeti Ring ipliklere göre % 15-20 daha düşüktür. Büküm daha çok artırılarak mukavemet artırılabilir. Fakat bu da tutumun sertleşmesine neden olur.

8-Open-End iplikler çoğunlukla kısa elyaftan üretilmiş ipliklerdir.

9-Open-End iplikler genellikle çok yüksek mukavemet gerektirmeyen birçok mamülün üretiminde kullanılmaktadır. Teknolojik olarak, dokumada Open-End iplikleri atkı ve çözgü ipliği olarak kullanılabilir. Daha üniform, daha az ince yere sahip, elastik ve daha yüksek aşınma dayanımına sahip olması Ring ipliklere nazaran çözgüde kullanımı için avantaj teşkil eder. Emiciliğin iyi olması sebebiyle iyi de haşıl alırlar. Atkı ipliği olarak da üniformluğu ve sürtünme mukavemeti Open-End ipliklerine kullanımda avantaj sağlar. Örme kumaşların eldesinde de Open-End iplikleri kullanılabilmektedir. Open-End ipliklerin hacimli yapısı dolayısıyla, el ve makine ipliği olarak üretilmesi son derece uygundur. Fakat Open-End ipliklerin düşük mukavemetli oluşu olumsuz bir etki olarak kendini gösterir.

RİNG İPLİK & OPEN – END FARKLARI

Ring iplik üretim prensibi sebebiyle iplik büküm yönünün tersine döndürüldüğünde liflerin açıldığı görülür. Open-end iplikçilikte ise rotorun yüksek hızda dönmesi ve devamlı bir çekim olduğundan büküm tersine döndürüldüğünde iplik açılmaz. Mikro çekimleri incelendiğinde ring ipliğin open-end ipliğine göre daha uzun elaflardan oluştuğu ve open-end ipliğin rotor hareketinden kaynaklı etrafına dolanık kısa elyaflar görülür.

İPLİK ÜRETİMİNDE  HAVALANDIRMA & FİLTRELEME SİSTEMİNİN ÖNEMİ

Tekstil imalatı yapan fabrikalarda üretimde kullanılan hammadde ve kimyasallar havaya zararlı partiküller yaymaktadır. Çalışanların Sağlığını tehlikeye atılması için havalandırma sistemlerini kurulması büyük önem taşımaktadır.

Tekstil imalathanesindeki havalandırma sistemleri kullanılan çeşitli makinelerin ortam ısısını ve karbondioksit oranı yükselen toz ve zehirli gazlar içerebilen havanın temizlemesini sağlamaktadır.

Tekstil sektöründe tozlardan kaynaklı bissinoz ve silikozis denilen 2 ayrı meslek hastalığı vardır

BİSSİNOZ

Pamuk toplandıktan sonra konfeksiyon aşamasına kadar tüm işlemler sırasında pamuk tozu oluşur. Oluşan pamuk tozlarına maruz kalınması obstrüktif bir hastalık olan bissinozise neden olmaktadır.

Tarak bölümünde çalışanlarda %74 oranında Pazartesi semptomlarına (bissinoz) rastlanmıştır

SİLİKOZİS

Silikozis mesleki akciğer hastalıkları sınıflamasında,Pnömokonyoz (Tozlu Akciğer) anlamındadır.

Belirtileri: nefes darlığı, ileri dönemlerde öksürük balgam sağ kalp yetmezliği

geliştiğinde boyun damarlarında genişleme, Karaciğer büyümesi, ayaklarda ve karında şişme ve

tüberküloz gelişirse ateş, zayıflama ve kanlı balgam görülebilir.

Tanı: Akciğer Grafisi, Solunum Fonksiyon testi, Balgam incelemesi ile konur.

Tedavi: Kesin tedavi yoktur. Hastanın şikayetlerine yönelik destekleyici tedavi yapılır.

Varsa tüberküloz tedavi edilir.

İPLİK MUKAVEMETİ

İplik mukavemeti ve uzaması, ipliğin en önemli kalite değerlerindendir.Mukavemet, ipliğin uygulanan yüke karşı gösterdiği dirençtir. İplikte mukavemetin yüksek olması iplik kopuşunu ve makine duruşlarını azaltarak verimliliğin artmasını sağlar. Mukavemet kontrolünün amacı, iplik kopma mukavemetinin ve kopma uzamasının tayin edilmesidir. Adından da anlaşılacağı gibi ürünün belli koşullara göre dayanıklılığını ölçmektir. Bu test sadece ipliğe yapılmaktadır.

İplik mukavemetine etki eden en önemli faktörler

• Ham madde cinsi: Ham madde cinsi:Keten, pamuk, naylon, rayon ve yünün soldan sağa mukavemeti azalırken uzama yüzdesi artar.
• Lif uzunluk dağılımı: Dağılımdaki değişkenlik yüksek ise bu, mukavemette değişikliğe neden olur. Aynı stapel uzunluğa sahip, fakat kısa lif oranı farklı olan ipliklerden kısa lif oranı fazla olanın mukavemeti daha düşük olur.
• Lif uzunluğu: Lif uzunluğu artarsa ipliğin mukavemeti de artacaktır. Bunun nedeni elyaflar birbirine daha iyi tutunacaktır. Kısa liflerden üretilen ipliğin mukavemeti düşük olur.
• Lif mukavemeti: Liflerin mukavemeti artarsa ipliğin de mukavemeti artar.
• Elyafın paralellik durumu: Liflerin birbirine paralel olması kolay açılmasını sağlar. Böylece ipliğin mukavemeti azalır.
• Büküm: Belli bir sınıra kadar ipliğin mukavemetini arttırır. Ancak kritik nokta aşılırsa ipliğin mukavemeti düşer.
• Düzgünsüzlük oranı: İplikte düzgünsüzlük arttıkça ipliğin mukavemeti azalır.

İPLİKTE NEM ORANI

Elyafın cinsine göre nem miktarı mukavemetin artıp azalmasına neden olur. Yabancı maddeler mukavemeti düşürür.

İplik mukavemeti ve uzaması, ipliğin en önemli kalite değerlerindendir. Çünkü iplik, kumaş haline gelinceye kadar pek çok gerilimlere maruz kalır. Bir tekstil yüzeyinin ya da ürününün üretilebilmesi için ipliğin üretim aşamasındaki bu gerilimlere dayanabilmesi gerekir. Ayrıca tekstil yüzeyi veya iplik olarak tekstil ürünü kullanıcıya sunulmaya hazır hale geldikten sonra da kullanım esnasında maruz kalacağı yüklemelere ve zorlanmalara dayanıklı olmalıdır. Her kullanım alanına göre gerekli bir minimum iplik mukavemeti değeri vardır. İplik üretilirken bu mukavemet değeri sağlanacak şekilde üretilmelidir. Bu nedenle, henüz yarı mamul iken üretim aşamalarında mukavemet değerlerinin kontrol edilmesi ve gerekli değerleri sağlayıp sağlamadığının tespiti çok önemlidir.

Tekstil liflerinin önemli özelliklerinden biride belli sıcaklık ve bağıl nemde su absorbe edebilmesidir. Absorblanan nem miktarı, elyafın türüne ve bulunduğu ortamın rutubetine göre değişir. Bir elyaf ne kadar hızlı su absorbe edebiliyorsa o kadar hızlı da kurur.

Lifler tekstil işletmeleri de belli yüzdelerde nem içerirler. Liflerin nemli ve kuru mukavemetleri birbirlerinden farklıdır. Selülozik esaslı ( pamuk, kenevir vb. ) lifler yaşken daha mukavemetli olurken, sentetik ve protein esaslı ( yün ) gibi liflerin yaş mukavemetleri daha zayıftır. Ayrıca iplik işletmecileri aldığı pamuktaki veya diğer liflerin nemine bakmak zorundadırlar.

Tekstil maddeleri alışverişinde önemle durulan konulardan biri bulundurdukları nem miktarıdır. Ticarette alım satım yaparken ticari ağırlık ile anlaşmalar sağlanır.

LİFLERİN ISIDAN ETKİLENMESİ ( YANMA ) 

Isı enerjisi aldığında, bir organik maddenin bu enerjiden etkileşimi belli bir değere kadar fizikseldir. Belli bir sıcaklıktan sonra kimyasal etkileşim meydana gelmeye başlar. Isının organik bileşiği kimyasal olarak etkilemesi Yanma olayıdır.

Tekstil liflerinin yanma olayından önce ısı enerjisine karşı gösterdiği

fiziksel tepki iki şekildedir ;

• Termoplastik  

• Nontermoplastik

Termoplastik Lifler

Sıcaklığın belli bir noktdan sonra şekil değiştiren lifler bu gruba girerler.

Bunlarda önce yumuşama, sıcaklığın artması ile birlikte erime gözlenir.

Bütün sentetik lifler bu özelliği gösterirler.

Nontermoplastik Lifler

Sıcaklık yükselmesi sırasında yanma olayına kadar herhangi bir değişim göstermez. Yumuşama ve erime gözlenmez. Direk yanma gerçekleşir.

Doğal liflerin hepsi bu kategoriye girer.

İPLİĞİN ELEKTRİKSEL ÖZELLİĞİ

Lifler işletmelerde metal aksamlara sürtünmesinden dolayı statik elektriklenirler. Statik elektriklenme, dokuma ve diğer mekanik işlemlerde zorluk çıkarırlar. Statik elektriklenme oluşumu, büyük ölçüde nem absorblama özelliği ile ilgilidir. Nemli materyal, elektrik enerjisini ileteceğinden, elyaf üzerinde birikmeler olmayacaktır. Bu nedenle nem absorblaması düşük olan liflerde statik elektriklenme daha fazla görülür.  Statik elektriklenme ip üretiminde makinelerin durmasına sebeb olabilir. Dokuma işlemi yapılmış kumaşın yüzeyinin püsüzlüğünü düşürür.

İPLİĞİN SON DURAĞI DOKUMA

Pamuk iplikleri, örgü kumaş elde edilecekse örme makinelerine; dokuma kumaş üretimi için ise dokuma makinelerine gider. Daha sonra bu pamuklu örme ya da dokuma kumaşlar; boyama gibi kimyasal ve mekanik çeşitli işlemlerin ardından ham pamuklu kumaş haline getirilir ve konfeksiyon aşaması için kesim ve dikiş kısmına gider. Dokuma makinalarında atkının atılmasından önce ağızlık açılması gerekir. Ağızlık açılmasından sonra, atkı ipliği bu ağızlık içerisinden mekik, mekikçik, kanca, hava jeti, su jeti gibi yöntemler yardımıyla geçirilir. Atkılar bir bobin ya da masuradan çekilerek kaydedilir. Atkı atılmasından sonra ağızlık kapanır ve tarak, tefe vurma hareketiyle atkıyı kumaşa dahil eder. Aynı zamanda bir önceki atkı ve çözgü iplikleri tarafından tutularak sabitleştirilmiş olur. Böylece dokuma kumaş oluşturulmuş olur. Ardından bir sarım mekanizması yardımıyla dokunan kumaşlar toplanır. Dokuma fabrikasından veya işletmesinden çıkan ham bezin, satışa hazır bir duruma gelmeden önce gördüğü fiziksel ve kimyasal işlemlerin tümüne ‘’Terbiye işlemleri’’ denilmektedir. Tekstil ürünlerinin boyama ve bitim işlemleri, tekstil sektörünün kimyasal kullanımının en fazla olduğu imalat kolu içinde yer alır. Konfeksiyon bölümünde ise hangi tür (gömlek, pantolon vb) ve hangi bedende (medium, small, küçük, büyük vb) elbise dikilecekse ona uygun bir şekilde kesilir ve dikiş işlemleri yapılır, düğme, fermuar gibi aksesuarlar elbiseye eklenir. Ardından elbiseler ütülenir, katlanır ve paketlenerek satış yapılacak mağaza veya satış yerlerine gönderilir.

İPLİĞİN DOKUMAYA HAZIRLANMASI;

İpliklerin dokuma tezgahlarında çalışabilmesi için gereken bazı özellikler vardır. Bunlar ipliğin kullanım alanına, makinenin çalışma prensiplerine göre değişiklik gösterir. Örneğin çözgü olarak kullanılacak ipliklerde yüksek mukavemet aranırken, havajetli makinede çalışılacak bir atkı ipliğinin düzgünlüğü önem kazanır. İplik dokumaya hazırlanırken aşağıdaki safhalardan geçer: BOBİN,HAŞIL,ÇÖZGÜ,TAHAR,ATKI

BOBİN ; İplik ring dairesinden makaralara sarılı olarak gelmişse dokumada kullanılabilmesi için öncelikle bobinlere aktarılması gerekir. Çünkü bu makaraların üzerinde kalın ekleme yerleri, ince ve kalın kısımlar, koza ve kabuk parçaları gibi yabancı maddeler, uçuntular, gerilim farklılıkları gibi birtakım hatalar mevcuttur.

Bütün bunlar, dokuma veya örme sırasında randımanı düşürür ve dokunan veya örülen kumaşta hatalı yüzeylere, düzgünsüzlüklere neden olur. Genel olarak bobin sarmanın ana amacı daha sonraki makineler için büyük ve aynı uzunlukta iplik ihtiva eden bobinlerin hazırlanması, ayrıca kopuş ve dokuma hatalarına neden olacak iplik hatalarının giderilmesidir.

ÇÖZGÜ ; Dokumacılıkta kumaşı oluşturan iki iplik sisteminden kumaşın boyuna doğru yani kenarına paralel olarak yönlenmiş olanlar.Çözgü iplikleri, atkı iplikleriyle dik açılıdır. Bu iki iplik birlikte kumaşın dokusunu oluşturur.Dokuma tezgahına getirilmeden önce sarıldıkları bobinlere çözgü levendi denir. Paralel ve konik sarım olmak üzere iki farklı çözgü hazırlama sistemi vardır.

HAŞIL ; Haşıl tek kat çözgü ipliklerine mukavemet kazandırmak amacıyla yapılan kimyasal işlemdir. Dokuma işlemi sırasında Çözgü iplikleri gücü,lamel tarak ve bazı kısımlarda sürtünme ve gerilmeye maruz kalır. Bu sebepten mukavemeti azalır ve kopmalar meydana gelir. Bu kopmaları önlemek amacıylada çözgü ipliklerine haşıl işlemi uygulanır. İplik üzerinde büküme girememiş olan lif uçları haşıl karışımı sayesinde gövdeye yapışırlar. Bu şekilde taraktan geçerken havalanmaz. Haşıl işlemi sayesinde tek kat pamuklu çözgü ipliklerinin; Lif uçları birbirine yapıştırılarak mukavemetinin artırılması sağlanır. İpliklere bir miktar kayganlık vererek sürtünmesi önlenir. İpliklerin boncuklaşması önlenir. İpliğin dolgunluğu artar.

Haşılın hazırlanması ; Haşıl karışımının aslı nişasta ve sudur. Ancak iyi bir haşıl karışımından beklenen özellikler doğrultusunda ilave malzemeler kullanılır. İyi bir haşılda karışımı yapışkanlık, elastikiyet, kayganlık, nem çekme ve bozulmaya dayanıklılık niteliklerine sahip olmalıdır.

ATKI ; Atkı dokumacılıkta kumaşı oluşturan iki iplik sisteminden kumaşın enine doğru yerleşenleri tanımlar. Atkı iplikleri, çözgü iplikleriyle dik açılıdır. Mekikli dokuma tezgahlarında mekik içine yerleştirilen atkı masurasının sarılma işlemine atkı hazırlama denir. Mekiksiz tezgahlarda atkılar direk bobinden beslendiğinden atkı hazırlama bölümüne gerek kalmamıştır. 

1 ) Mekikli atkı atma sistemi ; üzerinde bir miktar atkı ipliğinin sarılı bulunduğu bir masurayı taşıyan mekiğin, çeşitli vuruş şekillerinden biri ile karşılıklı bulunan iki mekik kutusu arasında hareketi söz konusudur. Mekiğin, her geçişinde farklı ağızlığa atkıyı yatırmasıyla atkı atımı gerçekleşir. Mekikli atkı atma sistemlerinde dokuma çalışma hızları düşüktür.

2 ) Kancalı atkı atma sistemi  ; havlu, kadife ve halı dokumacılığı da dahil olmak üzere dokuma kumaş üretiminin tüm alanlarında en yaygın olarak rastlanan dokuma makinesi tipidir. Buna atkı kaydının pozitif olarak yapılması ve makine hızında bir düşüş olmaksızın çok renkli çalışmanın mümkün olmasının önemli katkısı vardır. 500 d/dk çalışma hızlarının üzerinde çalıştırabilmektedir.

( havajetli dokuma tezgahı )

3 ) Hava jetli dokuma tezgahı ; Yeterli basınca sahip jet formundaki bir hava akımı  oluşturulup atkı ipliğinin bu hava akımı ile hız kazandırılarak ağızlıktan geçirilmesi işlemine hava jetli atkı atma denir. Hava jetiyle atkı atmada atkı atımı yüksek basınçlı havanın ana ve yardımcı jetler tarafından püskürtülmesi ve atkının bu hava akımıyla taşınması sonucu gerçekleşir. 1200 d/dk çalışma hızlarına kadar üretim yapabilmektedirler.

TAHAR ; çözgü levendi dokuma makinesine yerleştirildikten sonra dokunabilir hale gelmesi için temel bazı işlemlerden geçirilir. Armürlü tezgahtarda çözgü iplikleri dokunması istenen kumaşa uygun olarak hazırlanmış olan tahar raporuna göre tek tek gücülerden ardından taraktan geçirilerek kumaş sarma tertibatına sabitlenir. Tahar planı, bir örgünün en az kaç çerçeve ile dokunabileceğini ve hangi çözgünün hangi çerçevede yer alması gerektiğini gösterir. 

DOKUMA KUMAŞ ; iki grup ipliğin (Çözgü ve Atkı), "örgü" adı verilen belirli bir sistemle birbirlerine dik açıyla bağlanması ile oluşturulur. Bu iki iplik grubundan Çözgüler "AKTİF" iplik sistemi, Atkılar ise "PASİF" iplik sistemi olarak adlandırılabilir. Dokuma sırasında çözgü ve atkı ipliklerinin birbirleriyle kesişmesini sağlamak üzere, birbirini takip eden üç temel hareket yapılır.

1. Ağızlık Açma: Çözgü tellerinin iki tabakaya ayrılmasıyla, içinden bir atkı taşıyıcı elemanın geçirilebileceği büyüklükteki, ağızlık adı verilen bir tünelin oluşturulması işlemidir.

2. Atkı Atma: Atkı ipliğinin ağızlık boyunca boyunca taşınması işlemidir.

3. Tefeleme (tefe vurma): Ağızlığa son taşınmış atkının kumaş oluşum çizgisine doğru itilerek, önceden dokunmuş kumaşa dahil edilmesi işlemidir.

İKLİMLENDİRME OLMADAN  VERİMLİ ÜRETİM YAPMAK MÜMKÜN MÜ ?

İklimlendirme soğutma değildir. İklimlendirme, kapalı mekânın havasının istenen sıcaklık, nem, hava dolaşımı, temizlik ve tazelikte tutulmasıdır.

Bunların hepsinin olmasa da, birkaçının kontrol altında tutulması da iklimlendirme olarak tanımlanabilir.

Tekstil üretimi sırasında elyaftan kaynaklanan buharlaşma kayıpları, nihai ürün verimini doğrudan ağırlık kaybı ile %4'e kadar azaltabilir.

Elyaflar özellikle taraklama, eğirme, sarma ve dokuma sırasında hassastırlar.

İdeal iç nem içeriğinin altına düşen elyaflar daha az esnek olacak ve kopmaya daha yatkın olacaktır. Bu, tekstil makinelerinin duruş sürelerinin artması, bazen de yeniden ayarlanması ihtiyacından dolayı verimliliği azaltır.

Ayrıca elektrostatik birikimle de artan sorunlar, düşük nem oranına sahip bir tekstil fabrikasında kârlılığı daha da etkileyecektir.

Özellikle elyafların kuru olmaları durumu sebebiyle iplik kopuşları meydana gelmekte ve üretimde kesilmeler söz konusu olmaktadır. Bu nedenle bilhassa pamuk ve diğer doğal elyafların gerilim dayanımını artıracak oranda, ihtiyaçları kadar nemin hava vasıtasıyla işlem sırasında bu elyaflara kazandırılması gerekmektedir. Böylelikle tekstil hammaddelerinin işlenmesi kolaylaşmakta ve sürtünme ile meydana gelebilecek statik elektriklenme büyük oranda önlenebilmektedir.

Üretimden kaynaklanan bu zorunluluğun yanında, üretim sırasında oluşan tozların; gerek çalışanların sağlıkları gerekse kullanılan makinaların, otomatik kontrol cihazlarının hassas ve verimli bir şekilde çalıştırılabilmeleri için temizlenmesi, ortama sürekli taze havanın gönderilmesi gerekli olmaktadır.

Genel olarak toz, işlem bölgesinden ayrılmış lif ve küçük lif parçacıklarını, hammadde içerisindeki yabancı maddeleri, mekanik toz parçacıklarını ve ipliğe mukavemet kazandırma veya haşıllamada kullanılan yardımcı maddeleri içermektedir.

Tekstil endüstrisinde işlem safhalarının her birinde prosese uygun iklimlendirme yapılması zorunludur. Her elyaf türü üzerinde, değişik işlem basamaklarında maksimum verimle çalışılabilmesi, farklı sıcaklık ve nem değerleri gerektirebilmektedir. Hemen hemen yaz-kış iklim şartlarında bile aynı kalması istenen iç iklim şartlarının sağlanması mecburi hale gelmektedir.

Bu durumda işletmelerin üretim türüne göre yapay olarak iklimlendirilmesi kaçınılmaz olmaktadır.

Bilindiği gibi kapalı alanlar, değişen dış iklim şartlarının etkisiyle yazın ısı kazançlarının kışın ise ısı kayıplarının etkisi altında kalmaktadır. Isı kazanç ve kayıpları genel olarak iç-dış ortam arasındaki sıcaklık farkları nedeniyle meydana gelen, yapı dış yüzeylerinden iletim ve konveksiyonla ısı transferiyle, infiltrasyonla ısı transferi şeklinde oluşmaktadır. Yaz şartlarında ayrıca güneş ışınımı nedeniyle bu değerlerden daha önemli olan, opak ve saydam yapı elemanlarını etkileyen radyasyonla ısı transferi söz konusu olmaktadır. Bunun yanında işletmelerde üretim sürecinde çalışan personelden, aydınlatmadan ve kullanılan tüm makinalardan ortama yayılan ısı kazançları meydana gelmektedir. Özellikle yaz mevsiminde işletme binasını ısıl açıdan olumsuz şekilde etkileyen dış iklim şartlarının yanında, yapı içerisindeki iç ısı kazançlarının ilave katkısının daha da olumsuz bir durum yaratacağı açıktır. Bilhassa çok sayıda tekstil makinasının bulunduğu bölümlerde, bu makinaların yaydıkları ısılar, diğer ısı kazançlarından daha önemli hale gelmekte ve iç ortam sıcaklığının yüksek değerlere çıkmasına neden olmaktadır. Isıl yük doğrudan tekstil makinasının motor gücüyle orantılı olduğundan, büyük güçlü motora sahip işletme içerisinde çok sayıda makinaların bulunması halinde ortama verilen ısı miktarı da artmaktadır. Bu nedenle yaz mevsiminde en uygun iklim koşullarında bile bir tekstil işletmesinde iklimlendirme yapılmadığı durumda, yüksek iç ortam sıcaklıklarına ulaşılabilmektedir. Bilindiği gibi duyulur ısı nedeniyle (tekstil makinalarından yayılan) sıcaklık artışında, özgül nemin sabit kalmasına rağmen, bağıl nemde düşme gerçekleşmektedir. Örneğin 20 °C, % 70 bağıl nemde bulunan bir ortam havasının sabit özgül nemde 30 °C'ye kadar sıcaklığının arttığı durumda, bağıl nem değeri % 39'a düşebilmektedir. Bağıl nem değerindeki bu önemli miktardaki azalış ortam sıcaklığının belirli sınırlar arasında tutulmasını ve ortama gereken oranda nem verilmesini zorunlu kılmaktadır.

İKLİMLENDİRMENİN ÜRETİME ETKİSİ

UYGUN NEM VE SICAKLIK SAĞLANMAZ İSE ;

• İPLİĞİN KALİTESİ DÜŞER.
• İPLİĞİN MUKAVEMETİ AZALIR.
• BAĞIL NEM DÜŞÜKLÜĞÜNDEN KAYNAKLANAN STATİK ELEKTRİKLENME FİZİKSEL İŞLEMLERDE SORUN ÇIKARIR VE ÜRETİM AKSAR.
• ÜRETİMDE İP KOPMALARI MEYDANA GELİR, ÜRETİM DURUR.
• HASSAS ÖLÇÜM CİHAZLARI BELİRLİ ORTAM KOŞULLARI DIŞINA ÇIKMASI SONUCU ARIZA VERİR.
• DÜŞÜK NEM KUMAŞIN ÇEKMESİNE SEBEB OLUR.
• HAZIR GİYİM YAPILMASI SIRASINDA, KESİM VE DİKİM  SPESİFİKASYONLARIN ÖLÇÜLERİ GÜVENİLİR OLMAZ.
• TİCARETTE ALIM SATIM YAPILIRKEN TEKSTİL AĞIRLIKLARI %60 NEM OLARAK HESAPLANIR. DÜŞÜK NEMDE KÂR AZALIR.
• OKUMA TEZGÂHLARINDA İPİN KUMAŞ DOKUMASI SIRASINDA YÜZEYİNİN PÜRÜZLÜ OLMASINA SEBEB OLUR.

İKLİMLENDİRME İÇİN NEDEN KLİMA SANTRALİ KURULMALI?

Uygun iç iklimlendirme işletme binasının; dış iklim şartları nedeniyle meydana gelen ısıl yüklerinin ve iç ortamdaki çeşitli ısı kaynaklarının bilhassa çalışan tekstil makinalarının yaydıkları ısıların doğru olarak hesaplanmasını gerektirmektedir. Aksi taktirde işletme içerisinde istenmeyen iç ortam sıcaklıkları ve buna bağlı olarak da bağıl nem değerleri ile hava kirliliği meydana gelebilmektedir. Ancak belirlenen bu ısı yükünü karşılayacak kapasitede bir iklimlendirme tesisinin kurulması ile yapay iklimlendirme yapılarak, üretim için gerekli sıcaklık, bağıl nem ve hava temizliği şartları sağlanabilmektedir. Bu nedenle bir tekstil kliması mutlaka sıcaklık, bağıl nem ve hava temizliğini, farklı üretim bantları için her şartta temin edebilecek özelliklere sahip olmalıdır

Tekstil klima santralları gerek özel ekipmanları gerek hava debisinin çok yüksek olması nedeniyle inşai tipte olması tercih edilir.

İnşai klima santralın dizaynında proses, egzos havaları yani makinalarda emilen telef ve toz toplama sistemi önemli bir yeri vardır.

Telefli ve tozlu hava miktarları ile telef ve toz emme hattı kanal güzergahı göz önüne alınarak ön filtreleme dairesi projelendirilir.

Üretim mahallinin içerisinde veya dışında yer alan bir bölgede tesis edilecek klima santrali hava debisi esas alınarak dizayn edilir.

İşyerinin isteği doğrultusunda tekstil makinaları keşif yapıp yerleşim planı çizilir veya yerleşim planı temin edilir.

* Makinaların teknik özellikleri makina üreticilerinden alınır veya motor gücü belirlenir.

* Fabrikanın yapı malzemelerin özellikleri ve binanın yönü hakkındaki bilgiler toplanır.

* Fabrikanın aydınlatma yükü bilgisi alınır.

* Farklı üretim mahalleri için (Harman Hallaç, Ring, open-end, dokuma gibi) iç hava dizayn değerleri belirlenir.

* üretim mahallerinde iç hava dizayn koşulları göz önünde tutularak şartlama yapılır.

* Klima santralinin karşılayacağı ısı yükü hesaplanır.

* İç hava ve dış hava dizayn değerleri psikometrik diyagramda işaretlenerek santralın hava debisi işaretlenir.

* Klima santrali projelendirilir. Bir tekstil klima santrali; otomatik dönen filtre, aspiratör, Karışım Hücresi ( havuz ) , ısıtıcı, fıskiye soğutucu ve vantilatör hücrelerinden meydana gelir.

* Hava debilerinin çok yüksek olması dolayısıyla nedeniyle inşai santrallar tercih edilir.

* Ortamdaki uçucu tozların havalandırılmaması için alttan, inşai kanallar ile toplanan havanın üstten üfletilmesi tercih edilir. Hesaplanan hava debilerine uygun olarak inşai toplama kanalı ve üfleme kanalı hesaplanır.

* Santralın çalışma mantığına uygun otomatik kontrol sistemi projelendirilir.

HAVALANDIRMA SİSTEMİ ŞEMASI

KLİMA SANTRALİ ŞEMASI